Ergayga gaarka ah ee xoghayaha guud ee Qaramadda Midoobay u qaabilsan arrimaha Soomaalida, Nicholas Haysom ayaa shalay oo Axad ah soo gaadhay caasimadda Somaliland ee Hargeysa.

Haysom oo soo dhawaynta Madaarka Cigaal International ee Caasimadda Hargeysa kadib loo galbiyey dhinaca Madaxtooyadda ayaa kulan gaar ah wuxuu la yeeshay Madaxwayne Muuse Biixi Cabdi, oo ay kawada hadleen arrimo badan iyada oo ay Madaxweynaha kulankaasi kula wehelinayeen Madaxweyne ku xigeenka,  Wasiirrada Arrimaha Gudaha iyo Dibadda Somaliland iyo waliba la taliyaha Madaxweynaha ee wada hadallada Somaliland iyo Soomaaliya Xuseen Cali Ducaale ‘Cawil’.

Qodobada ay mas’uuliyiintani isla gorfeeyeen waxaa qayb ka ahaa cilaaqaadka Jamhuuriyadda Somaliland kala dhaxeeya dowladda Soomaaliya, gaar ahaan dib usoo celinta wadahadallada hakadka ku jira, colaadda Somaliland iyo Puntland ee deegaanka Tukaraq iyo amniga.

Qoraal lagu soo daabacay barta rasmiga ah ee Twitter-ka ku leeyahay Howlgalka Qaramada Midoobay ee Soomaaliya ayaa intaas lagu daray in madaxda ay isla eegeen arrimo ku xeeran amniga gobolka horumarka iyo colaada Tukaraq.

“Isagoo ku sugan Hargeysa, mar sii horeysay oo shalay ahayd, wakiilka UN-ka, Nicholas Haysom, wuxuu la kulmay Madaxwaynaha Somaliland, Muuse Biixi Cabdi, oo ay kawada hadleen arrimo kala duwan oo ay ku jiraan, xidhiidhka dowladda Soomaaliya, amniga gobolka, horumarka iyo muranka ka dhaxeeya deriskoosa Puntland ee Tukaraq,” ayaa lagu yidhi warka.

Safarka Nicholas Haysom ee Hargeysa ayaa kusoo beegmaya xili uu dorraad oo Sabti ahayd uu Garoowe ay ku kulmeen Madaxwaynaha Maamul Goboleedka Garoowe Cabdiwali Gaas, oo ay isla faaqideen arrimo ku xeeran colaadda Sool, qaabka loo xalin karo iyo khilaafka dalka ka jira. Tan iyo markii ay ciidamada Somaliland iyaga oo xuduudda sugaya ay dagaal kula wareegeen deegaanka Tukaraq oo ka tirsan Gobolka Sool ee Somaliland sidoo kalena ay dagaalo goos-goos ahi ay deegaankaas ku dhex mareen ciidanka Somaliland iyo Maleeshiyaadka Garoowe , waxay beesha caalamku labada dhinac saaraysay cadaadis ay ku rabeen in ay labada dhinac miiska wada hadalka yimaadaan si loo qaboojiyo xiisadda.

Wasiirka arrimaha dibadda Somaliland Dr. Sacad Cali Shire oo markii shalay kulankaasi dhammaaday Warbaahinta la hadlay ayaa faah-faahiyey waxyaabaha ay sida gaarka ah uga wada-hadleen madaxweynaha iyo wakiilka xoghayaha guud ee qaramada midoobay waxaana isaga oo arrimahaas ka hadlaya uu yidhi: “Waxa laga wada hadlay dhawr arrimood oo muhiim ah oo ay ka mid tahay arrinta nabad gelyadu, is-kaashiga Qaramada Midoobay iyo Somaliland, arrimo la xidhiidha wada-hadalka Somaliland iyo Soomaaliya iyo amuuro kale oo labada dhinacba danaynayeen.”

Ambassador Haysom ayaa sidan oo kale maamulka Puntland kala hadlay sidii loo soo gabagabeyn lahaa Dagaalka Deegaanka Tukaraq oo ay isku hor fadhiyaan Ciidamada qaranka iyo Maleeshiyaadka Puntland.

Dowladda Ingiriiska ayaa markii ugu horraysay si waadax ah uga hadashay hannaanka Jamhuuriyadda Somaliland Beesha Caalamka kaga helo karto Ictiraaf caalami ah tan iyo 1991 kii oo ay Somaliland ku dahwaaqday in ay xornimadeeda kala soo laabatay midawgii Soomaaliya ee 1960-kii iyada oo sheegtay in Somaliland hal dariiq ay ku gaadhi karto Aqoonsiga ay muddoda baadi goobka ugu jirtay.

Dowladda Ingiriiska ayaa si rasmi ah u sheegtay in Ictiraafka Somaliland uu ku xidhan yahay inay ku heshiiyaan iyada iyo dowladda Federaalka Soomaaliya ee fadhigeedu yahay magaalada Xamar. Waana markii ugu horraysay ee ay London sidan uga hadasho aqoonsiga Somaliland iyada oo ahayd waddankii Maxmiyadda Somaliland ee xornimada siiyay 1960-kii laguna tilmaamo mid mudadaasi ay Somaliland aqoonsiga raadinaysay aad uga gaabisay in ay ugu yaraan Somaliland u muujiso dareen soo dhawayn ah walaw ay ka mid tahay dalalka Somaliland dhinacyo badan ka taageera.

Wargeyska Financial Times ee ka soo baxa London waxa uu bilowgii isbuucan Warbixin dheer ka qoray dadaalka Ictiraaf-raadiska Somaliland iyo Aragtida Dowladda Britain ee Yoolka lagu gaadhi karo Ictiraafkaasi.

Afhayeenadda Waaxda Arrimaha Dibedda ee UK oo la hadashay Wargeyska Financial Times waxay sheegtay inay Dowladda Britain rumeysan tahay inay u taallo Dawladda Fedaraalka Soomaaliya iyo Soomaaliland si ay u gaadhaan Mustaqbal Wadajir ah iyo inay dalalka Gobalka iyo Jilayaasha dalalkaasi kaalin hoggaamin ka qaataan Natiijada Heshiiska ee Dowladda Federaalka iyo Somaliland.

Sida uu Wargeyska FT u sheegay Khabiir Axmer Sulaymaan oo ka tirsan Aqalka Chantam House ee London arrintan ayaa waxaa isku raacsan dhammaan Dowladaha Reer Galbeedka waan ata keentay in Somaliland ku guul darraysto in ay dal kali ah ka dhaadhiciso qaddiyadeeda iyaga oo mar walba ku xidhaya Soomaaliya oo 27-kaa sanadood ku jirta burbur, dagaalo iyo dawlad la’aan.

Ururka Midowga Afrika (AU) iyo Dalalka Gobalka uma muuqdaan inay qaadi doonaan tallaabada u dambaysa ee Ictiraafka Somaliland ilaa uu wada-xaajoodka Somaliland Dawladda Fedaraalka Soomaaliya ka gaadhaan heshiis Mustaqbal oo Wadajir ah.

Wadahadalladii Jamhuuriyadda Somaliland iyo Maamulka Muqdisho ayaa istaagtay tan iyo markii uu dalkaasi Soomaaliya Madaxweyne ka noqday Maxamed Cabdullaahi Farmaajo, waxaana sabab u ah inuu wadahadalkaasi istaago go’aankii gurracnaa ee uu ninkaasi ka qaatay Maalgashiga Dekadda Berbera oo uu si weyn uga hor yimid taasi oo keentay in xukuumadda Somaliland laasho gabi ahaanba wada hadalkii soo socday ee marka horeba ma dhalayska ahaa.

Somailand ayaana si cad u sheegtay inaanay Dowladda sheegata Federaalka Soomaaliya la fadhiisan doonin inta ay faro-gelinta ka daynayso Arrimaha Gudaha Somaliland gaar ahaan maal-gashiga iyo arrimaha dawladnimo.

Dhawr jeer ayaa waxaa fashilmay wadahadal la doonayey inay labada dhinac yeeshaan, haddana ma jirto ififaalo muujinayo in la wada fadhiisan doono inkasta oo uu shalay Somaliland soo gaadhay Wakiilka qaramada Midoobay ee Soomaaliya Nicholas Haysom oo maalmihii ugu dambeeyey socod ku gaalaa bixinayay Gobolada dalkaasi Soomaaliya shalayna soo gaadhay Somaliland tan iyo intii uu baddalay ninkii isaga xilkan uga horreeyey ee Michael Keating.

Khilaafyo isku saansaan eeg ayaa mar kali ah ka dhex qarxay Wasiirrada Maaliyadda iyo Xisaabiyayaasha Guud ee Somaliland iyo Somaliland oo laba kastaa dhinacooda khilaaf culusi u soo kala dhex galay saacadihii ugu dambeeyeyna warbaahintu si weyn uga hadlaysay wakhtiga khilaafkoodu isku soo beegmay aadna isugu egyahay nuxurka khilaafkoodu.

Ugu horrayn Khilaaf cakiran ayaa soo kala dhex galay sida shalay lagu baahiyey warbaahinta Online-ka ah ee Somaliland Wasiirka Wasaaradda Horumarinta Maaliyadda iyo Xisaabiyaha Guud ee Qaranka.

Khilaafkan ayaa ka dhashay ka dib markii uu Wasiirka Maaliyadda Somaliland Mudane Yuusuf Maxamed Cabdi uu xilkii ka qaaday Ku xigeenada Xisaabiyaha Guud, kuwaas oo isla markiiba magacaabay Bedelkoodii.

Xisaabiyaha Guud ayaa ku doodaya in aanu Wasiirka Maaliyaddu awood u lahayn in uu beddelo Ku Xigeennada Xisaabiyaha Guud, hasayeeshee Yuusuf Maxamed Cabdi Wasiirka Horumarinta Maaliyadda ayaa isna ku adkaysanaya in uu sharcigu awood u siiyay Magacaabista Ku Xigeennadda Xisaabiyaha Guud.

Labada Masuul ayaa arrintaasi ku murmay, waxaana ilo wareedyo u dhuun daloolaa ay shabakadda Hadhwanaagnews oo aannu warkan kasoo xiganay u sheegeen in uu hadalku ka taag-taagmay Labadaasi Masuul.

Waxa uu warku intaasi ku darayaa in Xisaabiyaha Guud uu markii danbe hadalka ku soo koobay in uu arrintan kala sheekaysan doono Madaxweynaha Somaliland, si xal kama dambays ah looga gaadho khilaafkooda.

Muddooyinkii ugu danbeeyay Masuuliyiinta Xukuumadda Madaxweyne Muuse Biixi Cabdi ayaa khilaaf cakiran qaar badan oo ka mid ah soo kala dhex galay, waxaana jira khilaafyo aan ilaa iminka xal laga gaadhin, kaas oo uu ugu danbeeyay Khilaafkii soo kala dhex galay Maareeyaha Hay’adda Wadooyinka iyo Wasiirka Gaadiidka iyo horumarinta Jidadka.

Markii haddaba warkani soo baxay waxa isla warbaahinta Soomaalida lagu baahiyey shalay khilaaf isna ka dhex qarxay Wasiirka Maaliyadda Soomaaliya iyo Xisaabiyaha Guud ee dalkaasi taasi oo noqotay arrin isku soo beegantay balse ubucda khilaafka labada masuuliyiin ee labadan dal uu kala duwanaa.

Khilaafka Masuuliyiinta dawladda Muqdisho ayaa soo kala dhex galay qaar ka mid ah heyadaha Maamulka dhaqaalaha ee dowladda isku sheegta federaalka Somalia gaar ahaan Wasaaradda Maaliyada iyo xisaabiyaha guud ee dalkaasi.

Khilaafka ayaa dibeda u soo baxay markii xisaabiyaha guud ee dalkaasi Soomaaliya Marwo Faadumo Cusmaan Faarax ay ku eedeysay been abuur, marin habaabin, qas iyo xad-gudub maaliyadeed Xafiiska Wasiirka Maaliyadda.

Maxaa keenay khilaafka?

Sida ku cad qoraalka ay soo saartay xisaabiyaha guud ee Maamulka Muqdisho Marwo Faadumo Cusmaan Faarax khilaafka ayaa bilowday markii Wasiirka Maaliyadda dalkaasi Soomaaliya C/raxmaan Ducaale Beyle uu magacaabay xilka Xidhiidhiyaha Xisaabiyaha guud iyo hay’adaha Maaliyadda taasi oo keentay in ay haweenayda Xisaabiyaha ahi ka cadhooto. Tallaabadaasi ayaa ka cadhaysiisay Xisaabiyaha guud ee Maamulka Muqdisho Marwo Faadumo Cusmaan Faarax iyadoo sheegtay in maadaama labada heyadood ay kala madax banaan yihiin aanu wasiirku awood u laheyn inuu magacaabo xilal noocaasi ah.

Wasiirkii hore ee Wasaaradda Madaxtooyada Somaliland, Ahna Hogaamiyaha Xisbiga Mucaaridka ah ee WADDANI Mudane Xirsi Cali Xaaji Xasan ayaa markii u horaysay ka hadlay sababaha kala erdheeyay ee ay isku seegeen Madaxweynaha hadda talada dalka haya ee Muuse Biixi Cabdi wakhtigii uu Siilaanyo dalka ka talinayay, Waxa uu sheegay inay isku aragti ka noqon waayeen dhinaca Siyaasada, waxa kale oo uu sheegay inuu mar walba la safan jiray Siilaanyo marka ay isqabtaan Siilaanyo taasina ay qayb tahay sababaha sii kala fogaysay isaga Iyo Muuse Biixi wakhtigii uu Gudoomiyaha Kulmiye ahaa, Xirsina Madaxtooyadda Joogay.

Sidan ayuu Hogaamiye Xirsi ka Sheegay waraysi dhinacyo badan taabanaya oo uu la yeeshay Macalin Faysal Fadh fadhle oo ka mid ah Bahda Telefishanka Caalamiga ah ee Universal, waxaanu ku bilaabay hadalkiisa “Muuse Biixi wali Si Shaqsiyan ah iskumaano qaban,laakiinse siyaasada ayaan ku soo kala horjeednay, Madaxweynaha ayaan la safnaa, isagana way isku jiidheen, markaa tartankii siyaasadeed ee na dhex marayay mooyaane wax Shaqsiyan ah oo na-dhex maray majirto oo waligayo iskumaan qaban,markaa majirto Cadawaad siyaasadeed oo noo dhexaysaa imikana nooma dhexayso, markii horena noomay dhexayn oo aan shaqsi ahaan isku hayno, laakiinse aragti siyaadeed oo kala duwan waanu lahayn. Muuse Biixi intaanu isku qabanay waxay ahayd intii aanu Xukuumadda Wada joognay markii hore ee mucaaridka, Mucaarid ayaanu wada ahayn markaa intii aanu Xukuumadda joognay isna Gudoomiyaha Xisbiga ahaa ayaanu ku kala duwanayn, ana Madaxweynaha ayaan la safnaa isaguna Ra’yigiisa ayuu watay oo waxa uu doonayay Kursiga oo dee waakii aad arkaysay ee u ordayay ee Marar badan la iskaga horyimid”.

Isagoo ka jawaabaya su’aal laga waydiiyay sida uu u arko Xukuumaddan Cusub ee uu Madaxweyne Muuse Biixi ayaa waxa uu yidhi “Waxaan u arkaa Dawlad Cusub oo sanad jirtay oo iigama muuqato runtii markaan Guud ahaan eego Horumar badan oo indhuhu soo jiitaan,yacni filashadii, yacni maadaama oo ay Dawladdu, Dawlad ahayd, Dawlad kale oo Xisbigeeda kala wareegtay inay markiiba duusho oo dhaqaaqdo iigama muuqan, Sidoo kalena iigama muuqan dadka uu u cugtayna iigama muuqan, inkasta oo dad badan oo cusub oo aanan waxba ka sheegi Karin jiraan, oo ay kujiraan oo ay ku badan yihiin, haddana iigamay muuqan inay bulshadu ku qanacday, maaha inaan anigu qiimeeyo,laakiin hadal hayn badan ayaa kasoo noqotay, iyaguna wali may xaqiijin, ama dadka Bulshada ayaa ku qanacda ama iyaga ayaa xaqiijiya, inay u qalmaan wixii loo magacaabay”.

Ugu dambayn waxa uu yidhi isagoo arimahaasi ka hadlaya“iyaguna wali may xaqiijinin inay saaxada yimaadeen oo Heerkii u saraysay ee Xukunka ay yimaadeen, oo ay fuliyeen, ma odhanayo Kuli, intooda badan, markaa intooda badani may xaqiijiyay oo may soo jiidan indhaha dadka,hadal hayn badanna way keentay,Waxaana qiraya Kulmiye dadkii ka hadlay ee uu Prof. Axmed Ismaaciil Samatar ka mid ka ahaa,ee  Jamaal Cali Xuseen ka mid ahaa, dad badanbaa  xusayay oo tilmaamayay,inaanay Boqolkiiba Boqol la dhacsanayn Xukuumadda la soo dhisay, oo aan ahaynba aragtida mucaaridka eh, ee ah aragtida kale ee uu Xisbigooduba qabo ah”. Ayuu yidhi Hogaamiye Xirsi Cali Xaaji Xasan, Hogaamiyaha Xisbiga WADDANI.

Xarunta xuquuqul insaanka madaxa-bannaan ee Somaliland ayaa walaac ka muujisay amar ay sheegtay in uu cabudhin ku yahay warbaahinta kaasi oo uu soo saaray wasiirka warfaafinta Somaliland Cabdiraxmaan Guri-barwaaqo.

Qoraal ay soo saartay xaruntu ayaa lagu yidhi:

“Xarunta Xuquuqal Insaanku waxaay u soo jeedinaysaa Wasiirka Warfaafinta ee Jamhuuriyadda Somaliland inuu joojiyo amarada is-daba joogga ah ee xanibaadda ku ah xorriyadda warbaahinta oo ay ilaaliyeen dastuurka iyo Xeerka Saxaafaddu.

1 November 2018 wuxuu Wasiirka Warfaafinta, mudane Cabdiraxmaan Cabdilaahi Faarax, u qoray waraaq Xeer-ilaaliyaha Guud oo uu ka codsaday inuu “talaabo sharci ah” ka qaado labada telefiishan ee kala ah Saab iyo Star.

Wasiirku wuxuu ku eedeeyey labada telefiishan inay jebiyeen amar hore oo ku waajibinayay warbaahinta “inaanay wax xidhiidh ah la samayn kooxda budhcadda ah ee Caare,” sida waraaqda wasiirka oo ay aragtay Xaruntu lagu sheegay.

Waraaqda Wasiirku waxaay ka hadlaysaa sarkaal hore uga tirsanaan jiray Ciidanka Qaranka oo ka tegay, sheegayna inuu samaystay waxa uu ugu yeedhay “jabhad hubaysan oo mucaarad ah.”

Wasiirku wuxuu sheegay in labada telefiishan ay “si badheedh ah u baahiyeen 27 October 2018 war dhaawac ku ah Qaranimada,” wuxuuna ka codsaday Xeer-ilaaliyaha Guud inuu talaabo ka qaado Saab iyo Star si “looga hortago in warbaahin kasta fidiyaan warar khalkhal gelinaya amaanka iyo xasiloonida dalka.”

Maamulka mid ka ah telefiishanada wasiirku magacaabay ayaa u sheegay Xarunta Xuquuqal Insaanka inaanay jebin shuruucda Somaliland, balse ay sii daayeen war uu tebiyay “sarkaalka ka goostay ciidanka.”